در فاصله 13 كيلومتري از مسير جاده شوسه اسفراين به بجنورد، يك راه فرعي كوتاه وجود دارد كه به روستاي كلات ختم مي‌گردد. كلات از توابع بخش مركزي شهرستان اسفراين مي‌باشد، در ميان كوههاي اطرافش محصور شده و ارتفاعات آن به كوه‌هاي شاه جهان مي‌پيوندد. اراضي اراضي واقع در شمال روستا تنهازمين‌هاي مسطح اطراف آن محسوب شده و مزارع و باغات را شامل مي‌گردند. بخش كوچكي از باغات نيز در جنوب روستا قرار گرفته‌اند.

در اطراف كلات بجز درختان تبريزي، پوشش گياهي ديگري به چشم نمي‌خورد. اين درختان نيز چندان انبوه نبوده و تنها در اطراف مزارع و باغات ديده مي‌شوند. در نزديكي روستا چشمه كوچكي وجود دارد كه تنها چشمه آن محسوب مي‌گردد. آب اين چشمه جوي باريكي را تشكيل مي‌دهد كه تنها جريان آب سطحي در اطراف كلات است. منابع آب زيرزميني موجود در منطقه واجد اهميت بسيار بوده و معادن زغال سنگ و كروميت اطراف روستا در حال حاضر مورد بهره برداري قرار مي‌گيرند.

آب و هواي كلات بواسطه وجود ارتفاعات در نزديكي آن، بسيار سرد بوده و زمستان‌هاي آن با بارش برف و بروز يخبندان شديد همراه است. ولي تابستان كلات بسيار خنك بوده و بخاطر هواي مطبوعش، در ايام تعطيل پذيراي جمع كثيري از اهالي اسفراين و نقاط اطراف مي‌باشد. باد غالب روستا، در زمستان از سوي شمال مي‌وزد. وزش اين باد كه به باد شمال معروف است، موجب افزايش سرماي هواي مي‌گردد. باد ديگري كه به باد قبله موسوم است، در تابستان از جنوب مي‌وزد و معمولا به محصولات كشاورزي آسيب مي‌رساند. تنها باد مفيد روستا از شمال غربي به طرف جنوب شرقي مي‌وزد و بادي ملايم و خنك بشمار مي‌رود.

جمعيت كلات بالغ بر 1500 نفر است كه نزديك به 300 خانوار را شامل مي‌شود. چهار طايفه اصلي تركيب فعلي جمعيت كلات را به وجود آورده‌اند كه تمامي آنها ترك مي‌باشند و به زبان توركي (تركي) تكلم مي‌نمايند. شغل اصلي اهالي كلات كشاورزي است و كارگري و دامداري نيز در كنار زراعت در روستا رايج مي‌باشد. در بيشتر مزارع كشت بصورت ديم انجام مي‌گيرد و بخشي از زمين‌ها كه به آب رودخانه دسترسي دارند، به نهالكاري و كشت درختان ميوه اختصاص يافته‌اند. محصول اصلي مزارع، گندم و جو و جبوبات است كه از اين ميان تنها توليد حبوبات مازاد بر مصرف اهالي بوده و به فروش مي‌رسد.

دامداري در كلات چندان رواج ندارد و دام‌هاي موجود كه شامل 100 راس گوسفند و 60 راس گاو مي‌باشند، صرفا به منظور تامين گوشت و لبنيات مصرفي روستا نگهداري مي‌شوند. كارگري در شهرهاي اطراف و معادن نزديك روستا، و همچنين بافت قالي و قاليچه، از ديگر منابع درآمد اهالي كلات بشمار آمده و بيش از30 درصد از خانوارها به اين كار اشتغال دارند. دارهاي قالي بصورت هوايي بوده و در بعضي از خانه‌ها كارگاه‌هاي كوچكي وجود دارد كه به توليد فرش‌هاي زيبا مي‌پردازند. زنان و دختران روستايي به صورت دسته جمعي در كار بافت قالي شركت كرده و از اين طريق درآمد قابل توجهي كسب مي‌نمايند.

روستاي كلات داراي آب آشاميدني بهداشتي بوده كه منبع تامين آن، آب چشمه‌اي است كه از طريق شبكه لوله‌كشي به معابر و كوچه‌ها راه يافته و مورد استفاده اهالي قرار مي‌گيرد. روشنايي برق كلات نيز از طريق شبكه برق سراسري تامين مي‌گردد. اين روستا داراي يك حمام 6 دوشه، يك دبستان، يك مسجد، يك شركت تعاوني مصرف، 3 آسياب آرد و چندين مغازه خرده فروشي است كه انجام خدمات مربوطه را بر عهده دارند. روستاي كلات فاقد درمانگاه يا خانه بهداشت است و روستائيان براي انجام امور درماني خود بايد به شهر مراجعه كنند.

روستاي كلات يكي از روستاهاي قديمي منطقه اسفراين بوده و هسته اوليه و بافت قديمي آن در قسمت شمالي بافت فعلي روستا واقع شده است. بدليل استقرار روستا بر دامنه تپه‌هاي مجاور، بافت روستا پلكاني و در نگاه اول تا حدودي متراكم به نظر مي‌رسد. مسيل اصلي روستا به همراه سيل بند احداث شده در مجاورت آن، بافت روستا را به دو بخش تقسيم كرده است. در كنار سيل بند، يك مسير ارتباطي قرار دارد كه معبر عمده روستا نيز به شمار مي‌رود. بيشتر اماكن عمومي و خدماتي كلات در كنار مدخل اين راه ارتباطي ساخته شده‌اند. بافت روستا نسبتا متراكم است كه در قسمت‌هاي قديمي ، ميزان اين تراكم بيشتر به نظر مي‌رسد.

خانواده‌هاي كلاتي عموما در واحدهاي مسكوني مستقل زندگي مي‌كنند وزندگي مشترك در خانواده‌هاي اين روستا كمتر ديده مي‌شود. گسترش خانه‌ها در ارتفاع صورت مي‌گيرد و بدين ترتيب بيشتر واحدهاي مسكوني در دو طبقه ساخته شده‌اند. طبقه زيرين خانه اغلب به فضاي نگهداري دام و انبارها اختصاص دارد و طبقه فوقاني محل زندگي و انجام امور زندگاني مي‌باشد.

منبع: الگوي مسكن روستايي، پژوهشي در معماري روستايي استان خراسان، مهران علي الحسابي، بنياد مسكن انقلاب اسلامي

http://sites.google.com/site/wwwinsanchiliq/kalatkand2