خوراسان تورك‌لري - ترك‌هاي خراسان :

توضيح: دراين پست خلاصه اي از فصل دوازبخش دوم كتاب "آشنايي با زبان تركي خراساني" تاليف جلال قلي زاده مزرجي را تحت عنوان تركي خراساني تقديم علاقه مندان مي شود اميد است مورد پسند واستفاده قرار گيرد. يادآوري مي شوددرنگارش باالفباي لاتين، حرف( ā ) بجاي (آ يا عا) فارسي و حرف(a) بجاي فتحه درالفباي لاتين آذربايجاني معادل ( ə ) انتخاب شده است .

تركهاي خراساني غالباً درشمال استان خراسان بزرگ ، ناحيه مرزي كشور تركمنستان و قسمتي از نواحي مركزي خراسان سكونت دارند. درگذشته اين گروه زباني جزء شاخه تركمني محسوب مي شده است ولي با تحقيقاتي كه در چهل سال اخير(1968- 1973 ميلادي) از سوي گروه ترك شناسي دانشگاه گوتينگن آلمان به سرپرستي پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است تركي خراساني به عنوان يك لهجه مستقل از شاخه گروه زباني اوغوز پذيرفته شده است. مهمترين مناطق ترك نشين درخراسان عبارتند از: بجنورد، شيروان، فاروج، قوچان، درگز، كلات، اسفراين، سبزوار، نيشابور، سرولايت، جوين، جغتاي، نقاب، ... و تركان مهاجراز نقاط ديگر در مشهد (خراساني، آذربايجاني).

  پروفسور دورفر زبان تركي از گروه اوغوز را به 4 دسته زيرتقسيم مي كند:

گروه زباني تركي اوغوز:

اوغوز غربي:  1) تركي استانبولي(عثماني)  2) تركي آذربايجاني

اوغوز شرقي:  3) تركمني  4) تركي خراساني

ايشان زبان تركي خراساني را درست به منزله پل و رابطي ميان زبان تركي موجود درتركيه وآذربايجان با تركمني مي داند، ولي در مجموع تركي خراساني به تركي آذربايجاني و تركي تركيه نزديك تر است تا به تركمني؛ به طوري كه تركان خراسان با اندكي دقت مي توانند زبان تركي آذربايجاني و استانبولي را به راحتي آموخته و متوجه شوند .

طبق نظر پروفسور دورفر تركي خراساني به 3 لهجه منطقه اي تقسيم مي شود:

1. لهجه غربي: بجنورد و روستاهاي تابع؛ جوين، جغتاي، نقاب و...

2. لهجه شرقي: شيروان، فاروج، قوچان، درگز، كلات و روستاهاي تابع و ...

 3. لهجه جنوبي: نيشابور، سرولايت و روستاهاي تابع و ...

با وجود اين تقسيم بندي تفاوت بسياركمي در بين گويشهاي موجود دراين منطقه وجود دارد و از سه گروه مذكور، لهجه شرقي به علت روان و ساده بودن تلفظ لغات و باتوجه به تعداد زياد متكلّمان آن، حالت فراگير دارد.

 در مبحث افعال به زمانهاي مختلف دستوري نيز زبان تركي خراساني به2 گروه متمايز تقسيم شده است:

1. گروه اول: مخصوص مناطق غربي و جنوبي است ( صرف افعال در اين گروه شبيه تركي آذربايجاني مي‌باشد).

2. گروه دوم: مخصوص مناطق شرقي است ( صرف افعال تا حدودي شبيه تركي تركمني مي‌باشد).

به جهت روشن ترشدن اين مبحث، صرف يك نمونه فعل در زبان تركي خراساني طبق مناطق مذكور و مقايسه آن با تركي آذربايجاني و اختلاف بسيار اندك بين آنها -كه بيشتر درنوع تلفظ پسوندهاست- آورده شده است.

 

صرف فعل ايچماق İçmāq :  نوشيدن ـ درچند زمان مختلف ـ

ماضي (گذشته)

 

شيروان، قوچان، درگز...	بجنورد	سبزوار...	تركي آذربايجاني
ايچديم    İçdim	ايچديم	ايچديم	ايچديم
ايچدين  İçdin	ايچدينگ İçding	ايچدئنگ İçdeng	ايچدين
ايچدي       İçdı	ايچدي	ايچدي	ايچدي
ايچديك/ ايچديق İçdik	ايچديگ	ايچديگ	ايچديق
ايچديز İçdiz	ايچدينگز  İçdingz	ايچدئنگز   İçdengz	ايچديز
ايچديلنİçdılan	ايچديلن	ايچديلن	ايچديلر  İçdılar

 

  مضارع (حال)

شيروان، قوچان، درگز...	بجنورد	سبزوار...	تركي آذربايجاني
ايچَمَن İçaman	ايچييمİçiyam	ايچيرمİçiram	ايچيرمİçiram
ايچَسَن İçasan	ايچيينگ      İçiyang	ايچيرَي     İçiray	ايچيسن     İçisan
ايچَدي İçadı	ايچيي  İçi	ايچيرİçir	ايچير İçir
ايچَبيز(ايچَميز)  İçabiz	ايچييقİçiyiq	ايچيرَگ   İçirag	ايچييق İçiyiq
ايچَسيز İçasiz	ايچيينگز    İçiyingz	ايچيرَيز   İçirayz	ايچيسيز  İçisiz
ايچَديلَن İçadılan	ايچييلن  İçilan	ايچيلَن  İçilan	ايچيرلر      İçirlar

 

 

ماضي نقلي

شيروان، قوچان، درگز...	بجنورد	سبزوار...	تركي آذربايجاني
ايچيب بن  İçibban	ايچيد دئرم İçiddıram	ايچيب ديرم İçibdıram	ايچ ميشم İçmişam
ايچيب سن  İçibsan	ايچيد دئرنگ İçiddırang	ايچيب ديرنگ       İçibdırang	ايچ ميشَين/ ايچيب سن İçmişayn
ايچيب دي      İçibdı	ايچيد دي  İçiddı	ايچيبديİçibdı	ايچ ميشدي / ايچيبدي     İçmişdı
ايچيب بيز  İçibbiz	ايچيد دئري İçiddıray	ايچيب ديرك İçibdırak	ايچ ميشيق İçmişıq
ايچيب سيز    İçibsiz	ايچيد دئرنگز İçiddırangz	ايچيب ديرنگس İçibdırangs	ايچ ميشَيز/ ايچيب سيز İçmişayz
ايچيب ديلن İçibdılan	ايچيد دئلنİçiddılan	ايچيب ديلن İçibdılan	ايچ ميش ديلر/ ايچيب ديلر İçibdılar / İçmişdılar

  آينده (مستقبل)

  

شيروان، قوچان، درگز...	بجنورد	سبزوار...	تركي آذربايجاني
ايچَرمن İçarman	ايچَرم       İçaram	ايچّم İççam	ايچَجاغام      İçacāğām
ايچَرسن İçarsan	ايچَرنگ  İçarang	ايچّين İççayn	ايچَجاغسان İçacāğsān
ايچَر İçar	ايچَر İçar	ايچي İçay	ايچَجاغدي     İçacāğdı
ايچَربيز İçarbiz	ايچَري İçaray	ايچّيگ İççayg	ايچَجاغيق İçacāğıq
ايچَرسيز İçarsiz	ايچَرَنگز İçarangz	ايچّيس İççays	ايچَجاغسيز İçacāğsiz
ايچَرلَن= ايچَلّن İçarlan	ايچَرلن  İçarlan	ايچَلّن İçallan	ايچَجاغلار İçacāğlār

 نكته 1) باافزودن پسوند منفي «م» بعد ازبن اصلي فعل (ايچ/ İç) كليه افعال مذكور به حالت منفي تبديل مي‌شود.

نكته 2) نمونه هاي بالا فقط جهت آشنايي خوانندگان محترم پيرامون اختلاف بسيار اندك تلفظ افعال در مناطق مختلف ترك زبان آورده شده است كه اين اختلا ف هم بيشتر در نوع تلفظ ضماير پسوندي افزوده شده به بن فعل مي‌باشد. 

درپايان اين مبحث نمونه هايي از تفاوتها و ويژگيهاي لهجه اي تلفظ لغات در زبان تركي خراساني آورده مي‌شود:

1) كاربرد مصوتهاي بلند همانند تركي قديم وتركمني درمناطقي همچون درگز هنوز باقي مانده است ولي در ديگر مناطق كاربردي ندارد، مثال:

بآش  Bāş: سر

قآن Qān : خون

يآغ  Yāğ: روغن

2) دربعضي از مناطق «ك» درآخر كلمات به صورت «ي» تلفظ مي‌شود، مثال:

چؤرَكÇörak  = چؤرَي  Çöray: نان

الك Alak = الي  Alay: غربال، الك

كورَك  Kurak= كورَي  Kuray: كتف

اورَك( ايرَك )  Ürak(İrak)= اورَي( ايرَي)Üray(İray) : دل

3) قانون هماهنگي اصوات دربعضي از مناطق ( لهجه جنوبي ) تحت تأثير فارسي، اندكي رو به كاهش است.

4) لغاتي كه حرف آخر آنها به «ق- غ» ختم مي‌شود بعضاَ به صورت «خ» هم تلفظ مي شوند، مثال:

قولاقQulāq = قولاخ Qulāx: گوش

5)  نشانه مصدري «ماق» در افعال مصدري دربعضي از مناطق به صورت «ماخ يا ماغ» تلفظ مي‌شود، مثال:

گتماقGetmāq = گتماخ Getmāx: رفتن

آلماق  Ālmāq = آلماخ  Ālmāx: خريدن،گرفتن،كسب كردن

6) حرف «واو» دراول بعضي از كلمات دربيشتر مناطق  تبديل به «ب» شده است، مثال:

وئرماقVermāq= بئرماق Bermāq: دادن

وارVār= بار Bār: هست،وجود دارد

7) علامت جمع «لار/ لر» درهنگام صرف افعال درسوم شخص جمع تبديل به «لان/ لن» شده است:

آلديلار Āldılār = آلديلان  Āldılān: خريدند، گرفتند

 ووردولار Vurdulār= ووردولان  Vurdulān: زدند

گتديلر  Getdılar= گتديلن  Getdılan: رفتند

ووروب دولار Vurubdulār= ووروب دولان  Vurubdulān: زده اند

8) در بعضي از مناطق «اي» در هجاي دوم لغات تبديل به «او» شده است، مثال:

آغير Āğır= آغور  Āğur: سنگين

آچيق  Āçıq= آچوق  Āçuq: باز، مفتوح

9) در بعضي از مناطق «او» درهجاي دوم كلمات تبديل به «اي» شده است، مثال:

سوت Sut= سيت  Sıt: شير(نوشيدني)

گون Gun= گين Gın: 1)روز  2)خورشيد، آفتاب

كول  Kul= كيل  Kıl: خاكستر

10) دربعضي از مناطق هجاي «او» اول كلمات تبديل به «اي» شده است، مثال:

يومورتاYumurtā = ييميرتا  Yimirtā: تخم مرغ

11) حرف «ز» درآخر افعال منفي سوم شخص مضارع (حال) و همچنين درآخربعضي ازكلمات به صورت «س» تلفظ مي‌شود، مثال:

گلمز  Galmaz= گلمس  Galmas: نمي آيد

گتمز Getmaz = گتمس  Getmas: نمي رود

آلماز Ālmāz  = آلماس  Ālmās: نمي خرد، نمي گيرد

قويماز  Qoymāz= قويماس Qoymās: نمي گذارد

اوز Üz= اوس Üs: صد

سكگيز Sekgız  = سكگيس  Sekgıs: هشت

12) دربعضي از مناطق «د» دراول كلمات به صورت «ت» تلفظ مي‌شود، مثال:

داش Dāş  = تاش Tāş: سنگ

دوز Duz = توز Tuz: نمك

دولو  Dolu= تولو Tolu: تگرگ

13) حرف" ب" دراول بعضي از كلمات تبديل به «م» شده است، مثال:

بونو Bunu = مونو Munu: اين را

بونا  Bunā= مونا Munā: به اين

بئين  Beyn= مئين Meyn: مغز

14) حرف «چ» درآخر افعال امرمفرد كه به اين حرف ختم مي شوند به صورت «ش» هم تلفظ مي‌شود، مثال:

آچ  Āç= آش  Āş: باز كن، بگشا

قاچ Qāç= قاش  Qāç: فراركن، بگريز

15) دربعضي از مناطق حرف «گ» دروسط كلمات هنگام تلفظ تبديل به «ي» مي‌شود، مثال:

ايگنه İgna = ايينه  İna: سوزن

دگماق Degmāq = ديماق  Deymāq: ضربه خوردن، به چيزي خوردن

دگيرمان Degirmān= دييرمان  Deirmān: آسياب

دؤگماق Dögmāq= دؤيماق Döymāq: كوبيدن

16) «ر» درپسوند جمع « لار/ لر»  درهنگام صحبت، دركلماتي كه به اين حرف ختم مي شوند حذف شده ويا باتخفيف تلفظ مي‌شود. ولي درساير مواقع ودرهنگام پيوستن به كلمات ديگر، به صورت كامل تلفظ مي‌شود، مثال:

كيشي لر Kişilar= كيشي لَ  Kişila: مردها

آلمالار  Ālmālār= آلمالا Ālmālā: سيبها

آلمالاري يو  Ālmālārı Yu: سيبها را بشوي.

17) پسوند «دن/ دان: از» درهنگام اتصال به لغاتي كه آخرآنها به حروف: م، ن؛ ختم مي شوند به صورت «نن/ نان» تلفظ مي‌شود و درساير حروف ختم شده درلغات به همان صورت اصلي تلفظ مي‌شود، مثال:

مندن Mandan= مننن Mannan: ازمن

سندن Sandan= سننن Sannan: ازتو

اون دان Ondān= اون نان  Onnān: ازاو

قوچان دان Qoçāndān= قوچان نان Qoçānnān: ازقوچان

18) پسوند «بيز» دراول شخص جمع افعال درزمان مضارع اخباري و همچنين دربعضي از لغات جمع تبديل به  «ميز» مي‌شود، مثال:

گلَبيز Galabiz= گلَميز Galamiz: مي آييم

آلابيز Ālābiz= آلا ميز Ālāmiz: مي خريم، مي گيريم

اؤي بيز ( اؤ بيز) Öy biz(Öv biz)= اؤي ميز( اؤ ميز)Öy miz(Öv miz): خانه مان

ال  بيز Al bix= ال ميز Al miz: دست مان

19) درمناطقي نظيرحكم آباد، جغتاي و... هجاي اؤ(Ö)  دروسط لغات تبديل به كسره(E) وهجاي او(Ü) دروسط لغات تبديل به اي( İ ) شده است، مثال:

چؤل Çöl= چئل  Çel: بيابان، صحرا

چؤرك Çörak= چئرك  Çerak: نان

دوز Düz = ديز  Diz: راست، صحيح

20) « ن غنّه»  موجود دركلمات تركي قديم هنوز هم دربعضي ازمناطق به همان صورت اصيل كاربرد دارد، مثال:

يونگ Yung / يون  Yun: پشم

مينگ  Ming / مين  Min : هزار

ينگي(يئنگي)  Yengı / يني(يئني) Yenı: جديد، نو، تازه

21) دربعضي از مناطق حرف «د» در وسط كلمات هنگام تلفظ حذف مي‌شود، مثال:

گلديلن  Galadılan = گلَلن  Galalan: مي آيند

آلمادو Ālmādu= آلماآ   Ālmāā: نخريد، نگرفت

اودون Odun= 1) اودينOdın 2 ) اوون  Oun : هيزم

22) دربعضي از مناطق پسوند جمع «ايق/ اوق» در اول شخص جمع افعال در زمان ماضي ساده به صورت  " ايك ( ايگ) " تلفظ مي‌شود، مثال:

گلديقGaldıq = گلديك  Galdik: آمديم

گتديق Getdıq = گتديك  Getdik: رفتيم

آلديق Āldıq= آلديك  Āldik: خريديم،گرفتيم

ووردوق Vurduq= وورديك  Vurdik: زديم.

 

قايناق:

http://salariyan.blogfa.com/post-517.aspx