يا ايهاالناس انا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفو ان اكرمكم عندالله اتقيكم ان الله عليم خبير.

اي مردم ما همه شما را نخست از مرد و زني آفريديم و آنگاه شعبه هاي بسيار و فرق گوناگون گردانيديم. گرامي ترين شما نزد خدا با تقواترين شمايند. همانا خدا دانا و آگاه است. (سوره حجرات آيه 13)

"آوردن اين مقاله در وبلاگ به معني تاييد آن نيست."

مسائل قومي و زباني از پيچيدگي خاصي برخوردار است و يكي از مهمترين مسائل سياسي و فرهنگي جامعه بشري است.

در بسياري از كشورهاي جهان اختلافات قومي و زباني مركز صقل بحران هاي سياسي و نظامي است. هرگاه مشكلات قومي و زباني با مسائل مذهبي توام گردد و حكومتها نتوانند راه حل مناسبي را كه مورد قبول همه گروهها باشدارائه دهند، بايد منتظر عواقب ناگوار و مشكلات سياسي و نظامي - اجتماعي - فرهنگي ناشي از آن باشند. پيچيدگي موضوع به حدي است كه در برخي كشورها حل مسائل قومي و زباني قرنها به طول كشيده و هنوز اين مسائل به قوت خود باقي است و يا هر آن امكان بروز حوادث و درگيري وجود دارد.

مرزهاي سياسي بسياري از كشورها و تقسيمات داخلي كشورهاي زيادي بر مبناي ويژگيهاي قومي – زباني – مذهبي نواحي مربوط تعيين شده است. نقشه كشورهاي اروپايي در حال حاضر بيشتر ملهم از مسائل قومي و زباني است.

تقريبا هر گروه قومي و زباني بزرگ براي خود كشور مستقلي دست و پا كرده است. در اروپا هر كجا كه اين تقسيمات در سطح بين المللي انجام نشده يا كشور به صورت فدرال (يوگسلاوي سابق) اداره مي شود و يا هنوز مشكلات اساسي وجود دارد. (در زمان نوشتن مقاله يوگسلاوي هنوز كشور واحد بوده است) اختلاف كرس با فرانسه، ايرلند شمالي با انگلستان، مساله قبرس و... از نمونه هاي بارز آن است. البته اروپا پس از تقسيم در حد گروههاي قومي و زباني، از چند دهه قبل براي مقابله با بسياري از مسائل اقتصادي و سياسي و نظامي و به دست آوردن توان لازم براي مطرح شدن در سطح بين المللي وارد انواع اتحاديه ها شده كه بازار مشترك اروپا نمونه كاملي از تلاش به سوي وحدت پس از تجزيه.

...به علت آنكه خراسان شمالي دروازه ايران به طرف آسياي مركزي و سرزمينهاي ماورالنهر و تركستان بوده، از مهاجمان و مسافران شرقي هر گروهي كه به ايران حمله كرده و يا وارد ايران مي شده بخشي از جمعيت خود را ساكن مي كرده است و يا خود ساكن مي شده اند. انواع گروه هاي ترك، كه وقتي به ريشه تاريخي آنها برمي گرديم، برخي متعلق به دوره غزنويان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان، ايلخانيان و تيموريان مي باشند از اين گروهند. بنابراين ريشه عده اي از تركان خراسان چون تركان گرايلي، جاني قرباني و... مربوط به قبل از دوران صفويه هستند. در زمان صفويه و پس از آن نيز گروههاي مختلف ترك، البته در ابعاد محدودتر، به خراسان كوچانده شده اند. كه مثلا برخي دهات شاهسوني از آن قبيلند.

...چون در خراسان شمالي در طول قرنها گروههاي كوچ نشين و نيمه كوچ نشين بومي و يا مهاجر حضور فعال داشته اند و فعاليتهاي كوچگري از زمان صفويه و آمدن ايلات كرد اوج گرفته است، در روستاهايي كه قبلا ساخته شده اند و يا در روستاهايي ككه خود بنا كرده اند اسكان يافته اند. بدين ترتيب پراكندگي قومي در شمال خراسان گسترش بيشتر يافته است. بطوريكه در كانونهاي كرد زبان به تركها و يا در اعماق كانونهاي تركمن زبان به كردها و برعكس برخورد مي كنيم. اين روند با اسكان عشاير فعلي هنوز ادامه دارد. بعلاوه مراتع سر سبز خراسان شمالي كه نسبت به مراتع خراسان جنوبي و بلوچستان چون بهشت برين است هميشه اقوام كوچ نشين و نيمه كوج نشين جنوبي را به خود جلب مي كرده است و هنوز هم جلب مي كند.

...عده اي از مالكان برزگ بويژه شاهزادگان قاجار براي آبادي املاك خود در خراسان رعاياي خويش را از ساير نقاط  به خراسان شمالي كوچانده اند و يا تشويق به آمدن كرده اند. بدين ترتيب گاه روستاهايي با گروه هاي قومي و زباني و يا لهجه اي مختلف ايجاد شده است ككه در حال حاضر نيز اين گروهها به اصالت خود وقوف كامل دارند. مثلا در روستا بزنگان كه در اواخر قرن گذشته توسط يكي از شاهزادگان قاجار بنا شده است به افرادي از مرو، كرمان، گناباد، يزد، تربت حيدريه و هزارجات برمي خوريم.

...در برخي روستاها و شهركها و شهرهاي نوار مرزي ايران و شوروي و بويژه در مسير راههاي كارواني سابق، مثلا كلات نادري، درگز، باجگيران به گروههاي قومي و بويژه تركهاي آذري در اين نقاط دور دست آن است كه از 1884 ميلادي و كمي جلوتر از آن و تا جنگ جهاني اول راه بين آذربايجان و شهر مقدس مشهد نه از طريق راههاي فعلي بلكه از طريق باكو، درياي خزر و عشق آباد شوروي و باجگيران، يا درگز و كلات نادري و راههاي فرعي ديگر بوده است. عده اي از اين مسافران حضرت رضا(ع) كه از آذربايجان بزرگ و يا قفقاز مي آمده اند در اين مسيرها اقامت گزيده اند و هم اكنون درصدي از مردم را تشكيل مي دهند. برخي از اين افراد هنوز هم با اقوام خود كه در آذربايجان ساكن هستند قطع رابطه نكرده اند.

بنابراين مي توان تركهاي خراسان را به دو گروه عمده تقسيم كرد: گروه تركهاي بومي معروف به تركهاي قوچاني، درگزي، بجنوردي كه قدمت آنها به چند قرن مي رسد و گروه تركهاي آذري كه مكعمولا حدود يك قرن و كمتر از آن هست كه در خراسان ساكن شده اند....

...رژيم گذشته بخاطر خاصيت استبدادي و استعماري خود از پرداختن به مسائل قومي و زباني و آن هم در جهت مثبت هراس داشته و اصولا با مسائل قومي و زباني به صورت يك تابو برخورد مي كرده است. تلاش بي وقفه 50 ساله رژيم پهلوي در يكسان سازي اقوام و فرهنگ هاي ايران هر چند كه در كوتاه مدت نتايج ظاهرا پر ثمري را براي استبداد و استعمار در بر داشت، اما در بلند مدت عوارض و عواقب ناگواري را بر كشور تحميل كرد. اين خاصيت رژيم هاي استبدادي و زير سلطه است كه فرهنگ هاي اقوام و زبانهاي مختلف رايج در مملكت خود را نفي كنند. اين سياست تقريبا در همه جاي جهان به شكست انجاميده است. حتي مسائل قومي، زباني و مذهبي در طول چندين دهه تحت كنترل باشد، باز هم مردم در فرصتهاي مناسب خواستهاي خود را ابراز مي دارند. هر چه كنترل بيشتر باشد، خواستها با خشونت بيشتري همراه است. ارمنستان شوروي نمونه بارز اين مدعاست.

در اداره امور مي بايست مواردي را در رابطه با مسائل قومي و زباني در نظر داشت كه برخي از آنها بدين شرح است:

1-            حال كه  تقسيمات كشوري در جريان است(سال 1367)، براي تعيين محدوده هاي روستاها، بخشها و شهرستانها مسائل قومي و زباني را بايد بعنوان يكي از فاكتورها و عوامل مهم در نظر گرفت.

2-                       در انتخابات شوراهاي اسلامي روستاها بايستي مسائل قومي و زباني را مورد مطالعه قرار داد...

3-            كليه ارگانهاي ذيربط بايد در موقع دادن نمايندگي هاي مختلف، شركتهاي تعاوني، برگزيدن روساي شركتهاي تعاوني، توزيع كالاي مختلف و اعطاي وام به مسائل قومي و زباني توجه داشته باشند...

4-            ...در مسائل تبليغي مي بايست فرهنگ، آداب و سنن ويژه قومي رعايت گردد. بعلاوه مي بايست ريزه كاريهاي زباني مورد توجه قرار گيرد.

...مساله آموزش و پرورش مهمترين مشكلي است كه در رابطه با مسائل قومي و زباني مطرح مي باشد. معيار ما درباره اينكه مثلا روستايي فارس زبان و يا كرد زبان و يا فارس و كرد زبان اين بوده است كه يك كوردك در ابتداي شروع اول دبستان به چه زباني صحبت مي كند. اگر كودك فقط فارسي بداند ما اورا فارس زبان و اگر فارسي و كردي بداند ما او را فارس و كردي زبان تلقي كرده ايم...

در رابطه با مسائل زباني و آموزش و پرورش مطالب زيادي تا به حال منتشر شده و وزارت آموزش و پرورش نيز در جريان دقيق امر است و تابه حال طرح ها و برنامه هايي هم وجود داشته كه اجرا نشده است.

وقتي كودك 7 ساله اي فارسي نمي داند و به كلاس اول مي رود و مجبور هست هم خط بياموزد و هم زبان، با مشكلات زيادي روبرو مي گردد كه نتيجه آن يا فرار از مدرسه است و يا مردودي. اگر توجهي به آمار و درصد قبولي دانش آموزان در خراسان شمالي بكنيم، متوجه مي شويم كه بالاترين افت تحصيلي مربوط به بخشهايي است كه درصد دانش آموزان با زبانهاي مختلف در آن زياد است. البته مردود و يا قبول شدن مربوط به عوامل متعدد، اقتصادي، اجتماعي و رواني است. ولي اين مسئله كه بالاترين درصد مردودي مربوط به مناطقي است كه بيش از 99 درصد دانش آموزان فارس زبان هستند امري اتفاقي نيست.

همان گونه كه گفته شد درصد مردودي و قبولي دانش آموز مربوط به عوامل متعددي است كه يكي از آنها عوامل زباني است. درصد قبولي نواحي 3 و 4 مشهد كه به احتمال زياد از نظر زباني با هم همگوني دارند در جدول آورده شده است تا بيانگر اعتراف ما به اهميت ساير مسائل باشد. لكن عامل زبان يكي از عوامل عمده و سرنوشت ساز در مردود و يا قبول شدن دانش آموز بوده و هست و خواهد بود.

وقتي بيش از 51 درصد دانش آموزان مقطع ابتدايي در بخش كلات نادري در كلاس مردود مي شوند، چه سرمايه مادي و نيروي انساني بزرگي به هدر رفته است؟ عدالت اجتماعي و روح اسلامي و جلوگيري از اسراف در سرمايه هاي مادي و نيروي انساني جامعه  به ما حكم مي كند در امر آموزش و پرورش به مساله زبان به طور جدي توجه كنيم و براي تواحيي كه زبانهاي غير فارسي در آن ها رواج دارد برنامه هاي ويژه اي در نظر بگيريم. اين سخن تازه اي نيست و تكرار مكررات است. ولي اگر جامعه مي خواهد از همه امكانات و نيروهاي انساني خود بهره ببرد و در عين حال مخارج بيهوده اي را صرف كساني كه در آخر سال به علت مشكلات مربوط به زبان  در كلاس مردود مي شوند نكند. بايد راه حل هاي مناسبي براي اين مشكل اساسي بيابد و از سياستهاي يكسان سازي زباني و قومي كه خاص كشورهاي زير سلطه و استعماري و استبدادي است و با روح اسلامي مغايرت دارد دوري كند.

اميد آن است كه چاپ نقشه پراكندگي زبانها در روستاهاي شمال خراسان كمكي به پژوهشهاي مربوط به  شناخت گروههاي قومي اين ناحيه باشد.  

درصد روستاهاي برخي از شهرستان هاي خراسان به نقل دكتر پاپلي يزدي