خوراسان تورك‌لري - ترك‌هاي خراسان:

تاريخچه سكونت تورك‌ها و كوردها در شمال خراسان

برعكس تورك‌ها كه حضور آنان در خراسان به ‌قبل از ميلاد و حداقل سال‌هاي اول هجري برمي‌گردد سكونت كردها در منطقه به زمان صفويان برمي‌گردد.

بر اساس كتاب مطلع الشمس براي اولين بار منطقه شمال خراسان در زمان شاه سلطان حسين بين ايلات مختلف كرد تقسيم شد. 1

در حال حاضر كردهاي شمال خراسان در محله‌هاي تابستاني خود در كوه‌هاي هزار مسجد، بينالود و شاه جهان ييلاق مي‌كنند، قشلاقشان در مناطق پست مثل سرخس، پساكوه، درگز و به خصوص در تركمن صحراي شرقي تا چات است.

ظاهرا، كردها تا سال 1309 به منطقه واقع بين رودخانه اترك و رودخانه گرگان بخصوص در قسمت شرقي تركمن صحرا دسترسي نداشته‌اند.

اسكند بيگ در كتاب خود دقيقا ذكر مي‌كند كه درعصر شاه طهماسب جمعيت منطقه، واقع بين دو رودخانه‌اي را كه در بالا ذكر شد، ايلات مختلف تركمن تشكيل مي‌داده است.2 

پ.م. سايكس در زمستان سال 1272 از طريق بندر گز، چات و تركمن صحرا به سملقان رسيده است. مسير سايكس در دشت با محله‌هاي زمستاني كنوني كردها برخورد مي‌كند. مع ذالك سايكس به كردها برنخورده و حتي تاكيد مي‌كند كه اين منطقه تا سملقان، ناحيه تركن‌ها بوده است. 3

رابينو كه از 1285 تا 1291 كنسول انگلستان در رشت بوده نوشته است: "نواحي زير ساكن دائمي يموت‌ها مي‌باشند كه تا كنون نامي از آنها برده نشده است: 1- پاسگاه مرزي مراوه تپه روي ساحل جنوبي اترك در 27 مايل انگليسي شمال غربي بجنورد؛ 2- پاسگاه مرزي يقالام واقع در 8 مايلي شمال غربي بيرالم – آلام؛ 3- جاتلي واقع در 30 مايلي جاكسر". امروده اين سه نقطه در محله‌هاي زمستاني كردها واقعند. رابينو اظافه كرده است: "هميشه منازعاتي بين طوايف گوگلان و كرد بجنورد وجود دارد". 4  همه اينها نشان مي‌دهد كه حداقل تا سال 1299 كردها به تركمن صحرا دسترسي نداشته‌اندم.

بنابراين فكر مي‌كنيم كه مي‌توان به گفته كردها كه از 50 سال پيش به اين طرف از مراتع تركمن صحرا استفاده مي‌كنند اعتماد كرد. بعضي از كردها (مثل حاجي ولي قهرمانلو) نقل مي‌كنند كه قبل از 1309، طايفه آنها در مراتع درگز قشلاق مي‌كرده و ييلاقشان در كوه هزار مسجد بوده است. از 50 سال پيش آنها در منطقه تركمن صحرا قشلاق مي‌كنند و ييلاقشان در كوه شاه جهان است. بايد تاكيد كرد كه امروزه جمعيت روستاهايي را كه در قسمت شرقي تركمن صحرا قرار دارند، به طور كلي تركمن‌ها تشكيل مي‌دهند و كردها به قشلاق كردن در مراتع اين منطقه اكتفا مي‌كنند.

در همين جا يادآوري مي‌كنيم كه تركمن صحرا هميشه منافع سرشاري براي كردها دربرداشته است.

با افزايش جمعيت كرد و جمعيت افزون بر حد منطقه، موقعيت منطقه پيچيده‌تر مي‌شود. كردهايي كه كوچ‌نشين باقي مانده بودند مجبور به جستجوي مراتع ديگري شدند. كوه شاه جهان در جنوب هزار مسجد مراتع تابستاني بسيار خوبي را در اختيار مي‌گذارد كه شروع به جذب كردها كرد، هرچند كه مراتع زمستاني آنجا معمولي و متوسط باشد زمستان كوهپايه‌هاي شمالي به قدري شديد است كه امكان همه نوع قشلاق را از بين مي‌برد. كوهپايه‌هاي جنوبي تحت تاثير آب و هواي صحرايي كوير است. مراتع آن جا بسيار كم و داراي كيفيت بدي هستند و زمستان هر سال بخشي از گله‌هاي كردها در آنجا تلف مي‌شوند، منتها كردهايي كه روي مراتع شاه جهان ييلاق كرده بودند، به خوبي مي‌دانستند مراتع بسيار عالي زمستاني صحراي تركمن چندان دور نيست و آنها خواب قشلاق كردن در آنجا را مي‌ديدند، و اين همان چيزي بود كه تا سركوبي تركمن‌هاي ايران توسط حكومت مركزي در سال‌هاي 1299 غيرممكن بود. اسكان اجباري رضاشاه در سال‌هاي 1309، با وجود ممنوع بودن كوچ نشيني، كه شامل آنها نيز مي‌شد، مانعي جدي براي ادامه رفتن آنها با گله‌هايشان به تركمن صحرا نشد. بسياري از آنها به خاطر مي‌آورند كه زمستان‌هاي زيادي را در آنجا در مغاره‌ها و زاغه ها و نه در زير چادر و آنهم به دليل ممنوعيتي كه ذكر شد، گذرانده‌اند.

غير از قسمت‌هايي از تركمن صحرا كه بعد از سركوب تركمن‌ها مورد تجاوز كردها قرار گرفته است در بقيه نقاط خراسان نيز به نوعي شاهد اين امر هستيم.

اوبن Aubin در كتاب خود مي‌‌نويسد "محله‌هاي ترك و مغول بين ييلاقات كوهستان و محله‌هاي زمستاني دشت‌هاي كم ارتفاع تغيير محل مي‌دهند ولي در حواشي جنوبي سلسله جبالي كه محله‌هاي مهم زمستاني مشهد و نيشابور و بيهق در آن وجود داشته است، اين تغييرات به ندرت انجام مي‌شده است و محله‌هاي مهم قشلاقي شمال بيشتر در درگز و دشت بيورد و در غرب دشت مازندران بوده است"

بنابراين ملاحظه مي‌شود كه اين مراتع كه قبلا محل رفت و آمد ترك‌ها و مغول‌ها بوده است، در حال حاضر مورد استفاده قسمتي از كردهاي خراسان است. به استثناي دشت ابيورد كه امروزه در سرزمين روسيه است.

منبع اصلي: دكتر محمد حسين پاپلي يزدي، كوچ نشيني در شمال خراسان، ترجمه اصغر كريمي، انتشارات آستان قدس رضوي ، 1371

1-       صنيع الدوله (اعتمادالسلطنه)، مطلع الشمس، جلد يك صفحات 156، 157 و 158

2-       اسكند بيگ منشي، تاريخ عالم آراي عباسي، تهران، انتشارات گلشن، جلد اول صفحه 580

3-       سايكس، پ.م.: ده هزار ميل در ايران با هشت سال در ايران. مترجم سادات نوري؛ تهران، ابن سينا، 1337 صفحه 25